Is gazini aniqlovchi sensorlar yaratilmoqda…

Sharof Rashidov nomidagi Samaqand davlat universiteti analitik kimyo kafedrasi gazlar analizi laboratoriyasida gazlar analizi sohasida keng qamrovli tadqiqotlar olib borilmoqda. Ushbu tadqiqotlar natijasida vodorod, ammiak, metan, vodorod sulfidi, is gazi, etil spirti, vodorod ftoridi singari zaharli va portlovchan gazlarning nazorati uchun kimyoviy sensorlar yaratilgan va bu sensorlarga 20 dan ortiq patentlar olingan. Tadqiqotlar Respublikamizning ishlab chiqarish korxonalari, ilmiy tadqiqot institutlari va oliy ta’lim muassasalari bilan hamkorlikda olib borilmoqda. Laboratoriyada ishlab chiqilgan qator sensorlar Respublikamizning ishlab chiqarish korxonalariga tadbiq etilgan. Ishlab chiqilgan is gazini va tabiiy gazni aniqlovchi sensorlar asosida tayyorlangan signalizatorlar hozirgi kunda chet ellarda ishlab chiqiladigan analoglaridan qolishmaydi va yopiq ekologik tizimlarda iz gazini va tabiiy gazni to‘planishi natijasida yuzaga keluvchi zaharlanish va yong‘in kelib chiqish singari baxtsiz holatlarning oldini olish imkonini beradi.

Bugungi kunda dunyo miqyosida avtotransport va sanoatning jadal rivojlanishi bilan atmosfera havosi tarkibini nazoratiga talab ortib bormokda. Uglerod (II) oksidi (is gazi) atmosfera havosining zaharli va portlovchan tarkibiy qismlaridan biridir.

Ma’lumki is gazi (uglerod oksidi) - rangsiz, hidsiz zaharli birikma bo‘lib, ko‘mir, tabiiy gaz, o‘tin, benzin va boshqa yonuvchi narsalarning chala yonishi natijasida hosil bo‘ladi. U yer yuzida energiyaning jadal ishlatilishidan yuzaga keluvchi, tabiatda eng ko‘p tarqalgan zaharlovchi gazlardan biridir. Turli yoqilg‘ilardan foydalanish natijasida aholi o‘rtasida is gazidan zaharlanish hamda havo-gaz aralashmasi portlashi bilan bog‘liq favqulodda vaziyatlar ko‘p kuzatilmoqda. Yoqilg‘ining to‘liq yonishi natijasida umuman zararsiz hisoblangan karbonat angidrid hosil bo‘lishi o‘rniga is gazi paydo bo‘ladi. Is gazi hosil bo‘lishining asosiy sababi turli yoqilg‘ining yonish jarayoni uchun kerak bo‘lgan kislorodni yetishmasligida bo‘ladi. Is gazining xavfliligi uni hech qanaqa hidga ega emasligida. Is gazini havodagi eng kam miqdori ham undan zaharlanishga olib keladi. Nafas olinuvchi havo tarkibida 0,1 foiz is gazining bo‘lishi insonni o‘lim holatiga olib kelishi mumkin. Dunyo statistik ma’lumotlariga ko‘ra, is gazidan zaharlanish tufayli o‘lim ko‘rsatkichlari alkogoldan vafot etishdan so‘ng ikkinchi o‘rinni egallaydi. Is gazidan zaharlanishning asosiy belgilari: uyquga tortish, bosh og‘rig‘i, nafas olishning og‘irlashishi, yo‘tal, puls va AB ortishi. Shamollatish tizimi yaxshi ishlamaydigan xonalarda, yonuvchi moddaning to‘liq yonmasligi natijasida is gazidan zaharlanish xavfi yuqori bo‘ladi. Is gazi organizmga tushganda u qon tarkibidagi gemoglabin va kislorod tashuvchi eritrositlarni bog‘lab, kislorodning tana bo‘ylab harakatlanishini cheklaydi. Gemoglabinga kislorodga nisbatan 300 marotaba tez va ko‘proq birikish xususiyatiga ega, qonda gemoglabin bilan karboksigemoglobin hosil qiladi. Oqibatda gemoglabinning to‘qimalarga kislarod tashish xususiyati juda pasayib ketadi. Is gazidan zaharlanishdan so‘ng gemoglobin hujayralarini tiklash uchun ko‘p vaqt talab etiladi. Is gazidan zaharlanish tez yoki sekinlik bilan yuzaga chiqishi mumkin. Bu uning havo tarkibidagi konsentrasiyasiga bog‘liq. Juda yuqori konsentrasiyalarda zaharlanish tezda yuzaga chiqadi, hushdan ketish va nafas to‘xtashi bilan namoyon bo‘ladi. Is gazidan zaharlanishni oldini olish yonish jarayonini to‘g‘ri tashkil etish bilan birga uni havoda hosil bo‘lganligini ogahlantirishdan iborat. Bu esa turli kimyoviy sensorlar yordamida amalga oshiriladi.

Shu sababli gaz sezgir elementlarning yangi avlodini yaratish va ular asosida atmosfera havosi, texnologik va chiqindi gazlardagi uglerod (II) oksidi miqdorini aniqlashni ta’minlovchi selektiv gaz sensorlarini ishlab chiqish muhim masalalardan hisoblanadi.

Jahonda zaharli va portlovchan gazlarning sensorlari uchun yuqori samarali gaz sezgir materiallarni yaratish borasida keng qamrovli tadqiqotlar olib borilmoqda.

Respublikamizda ham atrof-muhit obyektlari tarkibining nazoratiga alohida e’tibor qaratilib, atmosfera havosi tarkibini nazorat qilish usullari va asboblarini yaratish bo‘yicha muayyan natijalarga erishilmoqda. Samaqand davlat universiteti analitik kimyo kafedrasi gazlar analizi sohasida keng qamrovli tadqiqotlar olib borilmoqda. Ishlab chiqilgan is gazini va tabiiy gazni aniqlovchi sensorlar asosida tayyorlangan signalizatorlar hozirgi kunda chet ellarda ishlab chiqiladigan analoglaridan qolishmaydi va yopiq ekologik tizimlarda iz gazini va tabiiy gazni to‘planishi natijasida yuzaga keluvchi zaharlanish va yong‘in kelib chiqish singari baxtsiz holatlarning oldini olishga imkon beradi.