Bir og‘iz jumla bilan ha, deb javob berish mumkin. Biroq Fuqarolik qonunchiligida ham, huquqni qo‘llash amaliyotida ham mulk huquqi, ashyoviy huquqlar degan terminlar juda ko‘p ishlatiladi. Dars jarayonlarida ham talabalar tomonidan bu terminlarni  tushunish qiyindek tuyuladi. Bular o‘rtasida qanday farq yoki o‘xshashliklar mavjud. Ana shu masalada ba’zi bir mulohazalarni ko‘rib chiqamiz.

    Aslida ashyoviy huquq - bu ashyo, narsalar, buyumlar xullas, ko‘char va ko‘chmas ashyolar ustida o‘rnatilgan huquq hisoblanadi. Uning mazmunini ashyoni egallash, undan foydalanish yoki uni tasarruf qilish imkoniyati tashkil qiladi. Ashyoviy huquqni uning mazmunidan kelib chiqib ikki guruhga ajratish mumkin:

    Birinchidan, to‘liq ashyoviy huquqlar. Bunga fuqarolar va yuridik shaxslarning o‘zlariga tegishli bo‘lgan ashyolar ustida o‘rnatgan mulk huquqi kiradi. Masalan, fuqaro Vohid tomonidan sotib olingan telefon qurilmasiga nisbatan u mulk huquqini o‘rnatadi. Ya’ni, Vohid telefonini sotib olish orqali egalik huquqini qo‘lga kiritgani holda, undan o‘z ehtiyojlari uchun foydalanishi yoki hadya qilish orqali tasarruf etishi ham mumkin.

    Ikkinchidan, cheklangan ashyoviy huquqlar. Cheklangan ashyoviy huquqlar doirasiga Fuqarolik qonunchiligiga ko‘ra quyidagilar kiritilgan: xo‘jalik yuritish va operativ boshqarish huquqi, yer uchastkalariga doimiy egalik qilish va undan foydalanish huquqi, meros qilib qoldiriladigan yer uchastkalariga umrbod egalik qilish huquqi, servitut huquqi. Cheklangan ashyoviy huquqlarga egalik qilayotgan shaxslar ashyoviy huquq mazmunini tashkil qiluvchi imkoniyatlarning ayrimlaridan mahrum bo‘ladi. Masalan, tegishli mol-mulklarga operativ boshqarish huquqi asosida egalik qilayotgan Samarqand viloyati Yuridik texnikumi o‘zining egaligidagi ashyolarni mustaqil tasarruf qila olmaydi. Chunki tasarruf qilish imkoniyatini mulkdor (davlat) o‘zida saqlab qoladi.

    Shuning bilan birga, cheklangan ashyoviy huquqlarga egalik qilishda fuqarolar va yuridik shaxslarning huquqiy holati ham ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, meros qilib qoldiradigan yer uchastkalariga nisbatan egalik qilish va undan foydalanish huquqning sub’ekti faqat fuqarolar hisoblangani holda, xo‘jalik yuritish huquqining sub’ekti unitar korxonalar bo‘ladi.

    Shu o‘rinda quyidagi holatga alohida to‘xtalib o‘tishi zarur deb hisoblayman, ya’ni Fuqarolik kodeksining II bo‘limi “Mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlar” deb nomlangan. Bunday nomlanish shu soha mutaxassislari uchun qiyinchilik tug‘dirmaydi. Biroq yanada aniq va tushunarli bo‘lishi uchun II-bo‘limni “Ashyoviy huquqlar” deb nomlash o‘rinli bo‘lardi. Yuqorida aytganimizdek, mulk huquqi ashyoviy huquqning biri turi bo‘lganligi uchun uni alohida ajratib ko‘rsatish shart emas deb hisoblayman.

    Ashyoviy huquqlarni vujudga kelish asoslariga ko‘ra ham tasniflash mumkin:

    Birinchidan, huquqiy hujjatlarni qabul qilish orqali. Masalan, yer uchastkalari viloyat hokimining qaroriga asosan davlat organlariga, muassasalariga va korxonalariga, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlariga davlat va jamoat ehtiyojlari uchun doimiy foydalanishga berilishi mumkin.

    Ikkinchidan, elektron onlayn-auksion vositasi orqali. Masalan, yakka tartibda uy-joy qurish uchun yer uchastkalarini mulk qilib berish (mulk huquqini olish) elektron onlayn-auksion vositasida amalga oshiriladi. 

    Uchinchidan, shartnomalar tuzish orqali. Masalan, ijara shartnomasini tuzish orqali ijarachi mulkdan vaqtincha egalik qilish va undan foylanish kabi cheklangan ashyoviy huquqlarga ega bo‘ladi. Biroq ijara huquqi fuqarolik qonunchiligida ashyoviy huquqlar turlari sifatida qayd etilmagan. Bunga bu huquqning majburiyat huquqi normalari orqali shakllanganligi va uning doirasida bo‘lishligi dalil sifatida ko‘rsatiladi. Biroq mulk huquqi ham aksariyat holatlarda majburiyat huquqi normalari orqali vujudga kelishini e’tiborga olgan holda. ashyoviy huquqning turlaridan biri  sifatida qayd etilganligini ham nazarda tutish kerak.

   

    Akmaljon G‘ulomov,

    “Huquqshunoslik va huquq 

    ta’limi” kafedrasi dotsenti.